Dzieje Bizancjum cieszą się wzmożonym zainteresowaniem mediewistów od zarania tej dyscypliny historycznej. Nic w tym zresztą dziwnego, bo przeszło tysiąc lat funkcjonowania ewoluującego Cesarstwa Wschodnio-Rzymskiego (w latach 395-1453) to nieprzebrana wręcz skarbnica tematyczna z zakresu rozwoju kultury duchowej, materialnej oraz instytucji politycznych. Wśród nich szczególnie miejsce zajmuje bizantyńska sztuka wojenna, która przez setki lat nie tylko zapewniała trwanie tej struktury państwowej, ale okresowo także jej ekspandowanie.

To właśnie ostatnie ze wspomnianych zagadnień zdecydował się podjąć John Haldon, autor nieprzypadkowy, bo na co dzień ową tematykę zgłębiający jako pracownik naukowy (w stopniu profesora) na Uniwersytecie w Princeton. Pochodną tych badań jest m.in. monografia dziejów bizantyńskiego oręża obejmująca ramy czasowe od okresu panowania Justyniana I Wielkiego (527-565) do czasów Manuela I Komnena (1143-1180). Mamy tu zatem ujęcie w klamry chronologiczne przeszło sześciu stuleci, w których trakcie poddani basileusów (grec. królów) z Konstantynopola zmuszeni byli bronić swojej przestrzeni rozwojowej przed mnogością nieprzyjaciół stosujących najróżniejsze metody walki. Wandalowie, sasanidzka Persja, zwolennicy nauki Mahometa, kolejne fale plemion słowiańskich, Normanowie czy wreszcie Turcy seldżuccy – to tylko ważniejsze etnosy z którymi „Rzymianie” (bo tak zwykli określać się Bizantyńczycy jako kontynuatorzy tradycji imperium rzymskiego) zmuszeni byli się we wzmiankowanym okresie konfrontować. Ta różnorodność wyzwań siłą rzeczy okazała się nad wyraz wymagająca i nierzadko Bizantyńczycy, obok świetnych triumfów, ponosili też dotkliwe porażki. Przez setki lat wykazywali się jednak nadspodziewaną żywotnością i elastycznością działania, a także umiejętnym korzystaniem z doświadczeń swoich przodków. Zanim zatem Konstantynopol padł pod naporem wojsk Mehmeda II Zdobywcy, „rzymska” sztuka wojenna zdążyła zapisać się w dziejach wojskowości błyskotliwymi osiągnięciami.

Autor niniejszej pozycji zdecydował się na ich prezentacje według układu chronologicznego. Nie da się ukryć, że ta wygodna z perspektywy potencjalnego czytelnika kompozycja przyczynia się do łatwiejszego uchwycenia zmian (nie zawsze na lepsze…) w organizacji armii cesarstwa oraz stosowanych przez jej dowódców rodzajów taktyki. Stąd opowieść Haldona rozpoczyna się wraz z szeroko zakrojoną akcją zaczepną podjętą przez znakomitego wodza Belizariusza przeciwko afrykańskiemu państwu Wandalów. Swoista rekonkwista znacznych obszarów dawnej, zachodniej części Cesarstwa Rzymskiego (w latach 532-565 opanowano północno-zachodnią Afrykę, południową i środkową część Hiszpanii oraz całą Italię) za panowania Justyniana I Wielkiego zajmuje zatem znaczną część początkowych partii tego opracowania. Równocześnie Haldon nie omieszkał przybliżyć zmagań, do których doszło we wschodnich prowincjach „rzymskiej” domeny na tle zmagań z niemal permanentnie problematycznymi Persami. A to tylko początek przeglądu wyzwań, przed którymi stanęło cesarstwo w dobie kolejnych wieków średniowiecza. Do tego przybliżonych w sposób klarowny i kompetentny zarazem.

To właśnie owa klarowność stanowi szczególnie istotny walor tego opracowania. Przejawia się to m.in. w bardzo konkretnym stylu zastosowanym przez autora. Chwilami ma się wrażenie, że mamy do czynienia z podręcznikiem strategii rozpisanym przez doświadczonego oficera cesarskiej armii tudzież jednego z basileusów, któremu czas panowania upłynął przede wszystkim na ciągnących się latami wojnach. Przy czym nie oznacza to, że przed lekturą należy nastawić się na suchą ekspozycję danych utrwalonych w zachowanych do naszych czasów przekazach źródłowych. Opisy pełnowymiarowych konfrontacji, które Haldon zdecydował się względnie szczegółowo przybliżyć (m.in. bitwę pod Dorostolon czy feralne dla Bizancjum klęski pod Mantzikertem i Myriokefalon) rozpisał on z werwą niezgorszą niż twórcy batalistycznej epiki. Równocześnie – posługując się określeniami Anny Komneny (córki cesarza Aleksego I Komnena i zarazem autorki bezcennej wręcz „Aleksjady”) – zdołał on powściągnąć rumaki rozpędzonej wyobraźni twardo, trzymając się zapisów źródłowych.

Książkę wzbogacono o zestaw ikonografii, głównie fotografie obszarów anatolijskich, na których swego czasu operowały jednostki bizantyńskiej armii. Szczególnie wartościowym materiałem są liczne mapy szczegółowo przybliżające fazy wybranych przez autora konfrontacji zbrojnych (m.in. bitwy na równinie Solachon, kolejnej odsłony zmagań z Sasanidami). Ta okoliczność jest tym mocniej warta docenienia, że nie we wszystkich opracowaniach dostępnych na naszym rynku (vide seria „Historyczne Bitwy” spod szyldu Bellony) zwykło przykładać się do tej części publikacji należytą uwagę. Całość uzupełniono o słowniczek oraz indeks, a także charakterystykę źródeł i opracowań dotyczących podjętego przez autora tematu. Tę część publikacji z pełnym przekonaniem uznać można za cenny przewodnik dla osób, które zachęcone niniejszą pozycją życzyłyby sobie poszerzyć swój zakres rozpoznania dziejów prawosławnego władztwa.

„Wojny Bizancjum” to rzecz bezapelacyjnie godna polecenia. Nie tylko ze względu na wnikliwą wiedzę jej autora, ale też czystą przyjemność wynikłą z lektury, od której wprost trudno się oderwać (a przynajmniej tak było w przypadku piszącego te słowa). Obok takich prac jak „Belizariusz. Wódz Bizancjum” Iana Hughesa, „Mantzikert 1071” Stanisława Reka czy „Triumfujące Bizancjum” Juliana Romane to propozycja wydawnicza, która z bardzo dużym prawdopodobieństwem podsyci zainteresowanie dziejami i wojskowością greckich spadkobierców dziedzictwa Imperium Romanum.

Tytuł: „Wojny Bizancjum. Strategia, taktyka, kampanie”

• Autor: John Haldon
• Tytuł oryginału: „The Byzantine Wars”
• Tłumaczenie z języka angielskiego: Norbert Radomski
• Projekt i opracowanie graficzne okładki: Zbigniew Mielnik
• Wydawca wersji polskiej: Dom Wydawniczy REBIS
• Data publikacji wersji oryginalnej: 1 lipca 2008 r.
• Data publikacji wersji polskiej: 26 marca 2019 r.
• Oprawa: twarda z obwolutą
• Format: 16 x 23 cm
• Druk: czarno-biały
• Papier: offset
• Liczba stron:  276
• Cena: 47,90 zł

Dziękujemy Wydawnictwu Rebis za udostępnienie egzemplarza do recenzji.