Wojciech Birek „Z teorii i praktyki komiksu. Propozycje i obserwacje” - recenzja

Nie da się ukryć, że Wojciech Birek to w wymiarze komiksowym autentyczny człowiek-orkiestra. Rysownik, scenarzysta, tłumacz, działacz środowiskowy, animator licznych konwentowych spotkań, a do niedawna również dyżurny juror Międzynarodowego Festiwalu Komiksu w Łodzi. Nie dość na tym, wspomniany należy także do grona czołowych teoretyków komiksu na naszym gruncie.

Dał temu wyraz licznymi artykułami popularyzatorskimi m.in. w magazynach „Komiks” i „CDN”. Wśród tworzonych przezeń tekstów nie zabrakło również „twardej” akademiki, jako że wspomniany na co dzień zajmuje się działalnością naukową i dydaktyczną na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Rzeszowskiego. Stąd też jego teksty o zacięciu więcej niż tylko popularyzatorskim zamieszczone m.in. w „Zeszytach Naukowych…” wspomnianej uczelni. Jak to jednak często bywa z publikowanymi tym sposobem tekstami, bywają one zwykle rozproszone w niskonakładowych periodykach branżowych i tym samym pozostają znane wąskiemu gronu odbiorców. Stąd już tylko sam koncept zebrania artykułów Birka w formie antologii wypada uznać za cenną inicjatywę, ułatwiającą dostęp do spuścizny tego badacza.

Po wstępie, objaśniającym cele powstania tych tekstów oraz ich adresatów (Birek nie kryje, że były to przede wszystkim osoby spoza komiksowego środowiska), właściwą część książki otwiera tekst pt. „Komiks – estetyka i narracja. Poszukiwania tożsamości medium w XXI wieku”. Autor podejmuje w nim rozważania o wariantach rozwojowych tego gatunku w kontekście przemian we współczesnej kulturze popularnej, fluktuujących gustów obecnej publiki oraz technologicznych innowacji (zaistnienie nowych typów nośników etc.). Na kanwie owych rozważań przybliża dotychczasowe nurty rozwoju tej formuły plastyki narratywnej, podkreślając różnorodność możliwości oferowanych przez nią zarówno zdolnemu twórcy jak i potencjalnemu odbiorcy. Trzeba przyznać, że tak wielostronna, syntetyczna formuła prezentacji dla laików może okazać się nie lada zaskoczeniem i tym samym przyczynić się do zasłużonego nobilitowania komiksu. Przy czym pomimo negowania jednowymiarowego (a przy tym krzywdzącego) postrzegania tego medium, sam jakby na moment zawiesza naukowy obiektywizm pozwalając sobie na uproszczoną ocenę konwencji superbohaterskiej. Jest to o tyle zrozumiałe, że Wojciech Birek zwykł gustować przede wszystkim w komiksowych produkcjach powstałych w obszarze oddziaływania kultury frankofońskiej. Niemniej jako wnikliwy badacz, z pewnością zaznajomiony z licznymi propozycjami wydawców anglosaskich, w tym akurat przypadku aż nazbyt mocno dał się ponieść osobistym preferencjom. Zwłaszcza, że „powtarzalność i banał” (s. 17) równie dobrze można byłoby zarzucić wielu produkcjom publikowanym niegdyś w magazynach tego sortu co „Tintin” czy „Pilote”, a także współczesnym masówkom ze „stajni” Glénat i Soleil.  

W artykule „Z poetyki komiksu: ekwiwalencja graficzna jako chwyt znaczeniotwórczy” szczegółowo przybliża on stosowanie wspomnianego środka artystycznego opierając się na licznych przykładach (w tym także publikowanych również u nas). Podobnie rzecz się ma w przypadku „Form sylwicznych w komiksie”. Autor definiuje owo pojęcie zarówno w kontekście ogólnym jak i w ścisłym powiązaniu z komiksowym medium. Forma tego artykułu to kolejny popis biegłości Birka w operowaniu terminologią komiksologiczną (a w szerszym kontekście – literaturoznawczą). Równocześnie Birek wskazuje mnogość środków formalnych użytkowanych przez twórców komiksu, z dużym prawdopodobieństwem nieznanych osobom spoza grona fanów tego gatunku.

Stosowanie w komiksie modelu narracji stylizowanej na filmową to nie nowość; podobnie zresztą jak i adaptowanie środków wyrazu przypisanych opowieściom obrazkowym na potrzeby ekranu. Owa zależność nie umknęła rzecz jasna uwadze twórcy „Miasta trędowatych” (jednego z najbardziej udanych komiksów Birka), czemu dał on wyraz w następnym tekście pt. „Komiks a film – pokrewieństwa i związki”. Z kolei w „Komiksowych adaptacjach literatury – problemach badawczych” przywołuje on nie tylko mniej lub bardziej udane przejawy tej formuły popularyzacji beletrystyki (m.in. pamiętnych dla nieco starszych wiekiem czytelników „Klassikerów”), ale też i problemów z którymi zmuszony jest zmierzyć się mniej obyty z komiksami badacz literatury przy okazji analizowania tego typu utworów (casus na swój sposób również pamiętnej adaptacji „Krzyżaków” w wykonaniu Marka Rożka).

Końcowe teksty tej antologii, choć rozpisane wyraźnie swobodniejszym stylem nadal precyzyjnie ujmują podjęte zagadnienia. Jak wskazuje już sam tytuł pierwszego z tych artykułów - „Komiks dla dzieci w Polsce” – Birek podejmuje temat ostatnimi czasy często eksploatowany (vide osiemnasty numer „Zeszytów Komiksowych”). Z racji czasu powstania tego tekstu próżno doszukiwać się w nim analizy utworów powstałych w ostatnich latach. Niemniej autor kompleksowo omawia m.in. typologie odmian świata przedstawionego, użytkowanych w opowieściach skierowanych do młodszego czytelnika oraz większość tytułów rodzimych (np. „Kubuś Piekielny” i „To ja, Gapiszon!”) jak i zagranicznych przedruków („Cedryk”, „Czarodziejka z Księżyca”). Z kolei „Staś i Nel w obrazkach. Ilustrowane i komiksowe edycje W pustyni i w puszczy” można śmiało uznać za kompendium w kontekście wizualizacji tej klasycznej i prawdopodobnie jednej z najpoczytniejszych powieści w dotychczasowych dziejach polskiej literatury. Przy czym przybliżono nie tylko komiksowe adaptacje w wykonaniu np. Jacka Dąbały i Rafała Skarżyckiego, ale też znacznie wcześniejsze ilustracje autorstwa m.in. Jerzego Srokowskiego oraz Szymona Kobylińskiego. Ów tekst to kolejny popis Birka w trafnym definiowaniu natury plastycznej i narracyjnej opisywanym utworów. Wartość artykułu przejawia się jeszcze w co najmniej jednym aspekcie. Autor bowiem wyraźnie daje wyraz swojej wysokiej ocenie twórczości Henryka Sienkiewicza, aż nazbyt chętnie poniewieranej przez co poniektórych krytyków literatury. Zwykle zresztą znacznie ustępujących tak nie lubianemu przez nich „Litwosowi”. I to zarówno pod względem talentu jak i intelektu.

W artykule „Grzegorz Rosiński i kolorowe zeszyty. Studium stylistyczne” Birek przybliża okres działalności tego twórcy bezpośrednio poprzedzający jego aktywność na rynku frankońskim. Wskazuje kolejne etapy ewolucji warsztatu współtwórcy „Thorgala”, modyfikacje jego stylistyki, dojrzewanie artysty, którego dokonania znamy m.in. z jego najbardziej poczytnej serii. Tym samym Birek niejako dowartościowuje dorobek Rosińskiego, z czasów gdy współtworzył on serie o Kapitanie Żbiku, „Legendy Polskie”, „Pilota Śmigłowca”, a także piętnowany w gierkowskiej telewizji komiks „Od Walii do Brazylii”. Również w tym przypadku uwagi autora to autentyczna szkoła recenzenckiej spostrzegawczości.

Książkę uzupełnia indeks nazwisk i spis ilustracji. Większość zaprezentowanych w niej tekstów zawiera ponadto aneksy bibliograficzne. W zestawieniu z pierwszym tomem „Refleksji i analiz” (bo w ramach tej serii opublikowano niniejszą pozycję)  - książką Łukasza Kowalczuka o wydawnictwie TM-Semic, być może nie jest to lektura równie lekka w ogólnym odbiorze (w tym zwłaszcza trzy pierwsze artykuły). Z pewnością jednak wypada uznać je za wzbogacające zarówno dla osób po prostu zainteresowanych teorią i zastosowaniem komiksu jak i potencjalnych recenzentów tego medium, poszukujących wzorców trafnego definiowania m.in. przypisanych mu środków stylistycznych.  

Pod względem edytorskim „Z teorii…” góruje nad wspomnianą książką o największym polskim wydawnictwie komiksowym lat dziewięćdziesiątych, którą znamionował wyraźny pośpiech realizacyjny. Nielicznie występujące literówki nie zaburzają tego odczucia. Nie mogło zabraknąć również reprodukcji ilustracji zaczerpniętych z omawianych utworów. Zabrakło natomiast wskazania przy każdym z tekstów miejsca i czasu ich pierwodruku. Niby drobiazg, niemniej jednak praktykowany w analogicznych antologiach z innych zakresów tematycznych. Ogólnie jednak ów zbiór tekstów można śmiało uznać za przejaw erudycji autora oraz cenne świadectwo potencjału komiksowego medium.

Tytuł: „Z teorii i praktyki komiksu. Propozycje i obserwacje”  

• Autor: Wojciech Birek   
• Redakcja: Michał Traczyk
• Ilustracja na okładce: Gosia Herba
• Wydawca: Fundacja Tranzyt/Centrala (w ramach serii „Refleksje i analizy”)
• Data premiery: 4 października 2014 r.
• Oprawa: miękka 
• Format: 15 x 21 cm
• Druk czarno-biały
• Papier: offset
• Liczba stron: 248
• Cena: 40 zł

Dziękujemy wydawnictwu Centrala za udostępnienie egzemplarza do recenzji.