„Sowieccy partyzanci 1941-1944. Mity i rzeczywistość” - recenzja

Pomimo intensywnych badań nad dziejami II wojny światowej (a przy okazji nieustającej popularności tego okresu wśród odbiorców prac popularnonaukowych), wciąż nie brakuje zagadnień wymagających gruntownej reinterpretacji. Zwłaszcza w przypadku tzw. Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, która wskutek kremlowskiej propagandy obrosła wyjątkowo kłamliwą tradycją mityczną.

Tak się sprawy mają w przypadku historii sowieckiego ruchu partyzanckiego, sławionego w niezliczonych filmach i książkach powstających zarówno przed rozpadem ZSRR jak i współcześnie. Bowiem tylko nieliczni spośród współczesnych rosyjskich historyków (w czym wtórują im ich białoruscy odpowiednicy) starają się weryfikować dostępne im źródła według w pełni obiektywnych kryteriów. Tak jakby obawiali się naruszyć zestaw nacechowanych ideologicznie aksjomatów narzuconych jeszcze przez stalinowską historiografię. Co gorsza znajdują oni posłuch u historyków zachodnich, którzy zaskakująco chętnie powielają ich tezy w swoich opracowaniach. Zjawisko to co prawda nie nowe, ale nie czas i miejsce na jego pełne objaśnienie. Pewne jest natomiast, że do grona tego typu badaczy nie należy Bogdan Musiał, który wobec „dokonań” dotowanych przez Kreml historyków odnosi się z dużą dozą sceptycyzmu. Widać to zwłaszcza na przykładzie opublikowanej wiosną tego roku pracy „Sowieccy partyzanci 1941-1944. Mity i rzeczywistość”, w której bezpardonowo rozprawia się on z banialukami preparowanymi przez – jak sam to ujął – „neosowiecką” historiografię. Dodajmy, że jest to polska wersja wydanej przed pięciu laty książki „Sowjetische Partisanen 1941-1944: Mythosund Wirklichkeit”.

Warto nadmienić, że w zakresie tej tematyki Bogdan Musiał może pochwalić się pokaźnym dorobkiem. Świadczą o tym wcześniejsze prace rzeczonego spośród których na szczególną uwagę zasługuje praca pt.„Sowjetische Partisanen in Wiessrussland. Innenansichten aus dem Gebiet Baranoviči, 1941-1944. Eine Dokumentation” (Monachium 2004 - autor na co dzień związany jest z niemieckimi ośrodkami akademickimi). Z pewną dozą ostrożności można założyć, że wzmiankowana publikacja stanowiła wstęp do „Sowieckich Partyzantów…”. Bowiem w przypadku drugiej z wymienionych prac zakres terytorialny dotyczy całego obszaru Białorusi okupowanej przez Niemców. 

Przygotowując niniejsze opracowanie autor wykonał solidną kwerendę co daje się zauważyć nie tylko po obszernej bibliografii, ale też sążnistych przypisach. Ponadto swój dyskurs poprzedził on wnikliwą charakterystyką obecnego stanu badań uzasadniając równocześnie układ książki. Jak już wspomniano, Musiał nie pozostawia suchej nitki na współczesnych historykach rosyjskich i białoruskich (nie wspominając o ich poprzednikach sprzed 1991 r.). Jest to zresztą często powtarzający się motyw również w dalszych partiach tej pracy. Dotyczy to zwłaszcza rozdziału „Rok 1941: trudny początek”, w którym autor skutecznie deprecjonuje stare sowieckie kłamstwa jakoby niemal nazajutrz po wtargnięciu zagonów Wehrmachtu na terytorium ZSRR mieszkańcy zajętych obszarów z miejsca wystąpili przeciwko okupantowi. Nie zdradzając więcej szczegółów wypada nadmienić, że efekt ustaleń Musiała (który nie tylko zwizytował stosowne archiwa, ale też przynajmniej część miejsc, w których rozgrywały się opisywane przezeń wydarzenia) skrajnie różni się od wersji obowiązującej w dawnych Sowietach. W kolejnych częściach szczegółowo przybliżył on ewolucje ruchu partyzanckiego, który wyraźnie zaczął nabierać dynamiki wraz z wiosną 1942 r. Z oczywistych względów nie umknęło to uwadze zarówno okupantów jak i moskiewskiej centrali. Stąd omówienie antypartyzanckich operacji (m.in. prekursorskiej pod tym względem akcji „Bamberg” z przełomu marca i kwietnia 1942 r.), za których realizacje odpowiadał m.in. przyszły tłumiciel Powstania Warszawskiego, Erich von dem Bach. Nie mogło również zabraknąć sławionej przez kremlowskich panegirystów „bitwy o szyny” z 1943 r. Ci spośród czytelników, którzy przynajmniej częściowo dawali wiarę sowieckiej wersji wydarzeń za sprawą tej część książki będą nie lada zaskoczeni.

Dla polskiego czytelnika szczególnym interesującym fragmentem może okazać się ostatni rozdział tej książki. Zwłaszcza, że dotyczy relacji partyzantów z ludnością cywilną – w tym także licznie zamieszkującymi m.in. Grodzieńszczyznę Polakami, oraz szczególnie kłopotliwymi dla Sowietów (co przyznawali także Niemcy) jednostkami Armii Krajowej. Stąd odniesienia m.in. wobec dokonań podkomendnych Zygmunta Szendzielarza (drugiego „Łupaszki”) oraz Adolfa Pilcha („Góry”/”Doliny”). Nie zabrakło również charakterystyki tzw. obozów rodzinnych złożonych z ukrywających się Żydów (znanych m.in. z mitotwórczego filmu „Opór”) oraz konsekwencji aktywności partyzantów dla cywilnej ludności Białorusi. W pracy wręcz roi się od danych kwantytatywnych (zwykle potwierdzonych źródłowo), które pozwalają uzmysłowić sobie skalę mordów dokonanych przez okupacyjne władze na mieszkańcach tych ziem oraz liczebność sowieckich oddziałów partyzanckich.

Jak przystało na pełnowymiarową pracę naukową całość wzbogacono o przypisy, wykazy ważniejszych skrótów, obszerną bibliografię (w tym zarówno źródeł jak i opracowań) oraz indeks osobowy i topograficzny. Wysoka jakość merytoryczna idzie w parze z przystępną warstwą językową (brawa dla autorki przekładu). Dzięki temu owa praca (mimo, że bądź co bądź mamy do czynienia z tzw. twardą akademiką) ma duże szansę okazać się łatwo przyswajalną także dla grona czytelników, którzy zwykle sięgają po opracowania historyczne dotyczące innych epok i zagadnień. Rzecz bez cienia wątpliwości godna polecenia i w swojej klasie przełomowa.

Tytuł: „Sowieccy partyzanci 1941-1944. Mity i rzeczywistość” 

• Tytuł oryginału: „Sowjetische Partisanen 1941-1944: Mythosund Wirklichkeit”
• Autor: Bogdan Musiał  
• Przekład z języka niemieckiego: Ewa Stefańska
• Wydawca: Zysk i S-ka
• Data premiery: maj 2014 r. 
• Oprawa: twarda
• Format: 16,5 x 28 cm
• Papier: offset 
• Druk: czarno-biały
• Liczba stron: 654
• Cena: 44,90 zł

 Dziękujemy Wydawnictwu Zysk i S-ka za przesłanie egzemplarza do recenzji.