Zamki - architektura obronna w średniowieczu

Zamki nieodłącznie kojarzą nam się ze średniowieczem. Doskonale zachowane monumentalne budowle czy samotne ruiny niezmiennie rozbudzają naszą wyobraźnię. W każdym systemie fantasy wcześniej czy później pojawi się jakiś zamek. Spróbujmy przyjrzeć się im bliżej.

W artykule przedstawię typy zamków jakie spotkać można na ziemiach polskich oraz najważniejsze cechy jakie powinna posiadać budowla takiego typu ze szczególnym naciskiem na funkcje obronne.

Pewnym problemem z jakim spotyka się każdy badający zamki jest terminologia, słownictwo architektoniczne powstało bowiem dopiero w drugiej połowie XIX wieku.

Termin zamek jest jednak znany od XV wieku. Wcześniej miejsce umocnione nosiło nazwę gród, określające warowne miejsce (odgrodzone) służące zarówno do mieszkania jak i obrony. W języku łacińskim gród od końca XI do połowy XIII wieku nosił nazwę castrum. Od XIII wieku termin ten był używany już do określenia dwuczęściowego obiektu, złożonego z castellum – czyli zamku właściwego oraz części usługo-rzemieślniczej. Polski termin zamek oznacza obiekt zamknięty, nacisk położony jest więc na funkcję obronna budowli.

Warto zwrócić uwagę na pojęcie zamczysko. Pierwotne jego znaczenie to „miejsce po zamku” podobnie jak grodzisko to miejsce, gdzie był gród. Do tej samej grupy należy kościelisko, cmentarzysko. Dziś jednak zamczysko zmieniło znaczenie i kojarzy się raczej z ponurą budowlą.

Można powiedzieć, że pierwsze typowe zamki powstają w północnej Francji w XI wieku. Są to murowane wieże – donżony otoczone drewnianym murem. Do Polski technologia ta dociera w XII/XIII wieku najpierw na Śląsk, potem kolejno do Małopolski, Wielkopolski i na końcu Mazowsza. Zamek ewoluuje z grodu poprzez dodanie doń zachodnich elementów architektonicznych.

W okresie krucjat pod wpływem zetknięcia się z dokonaniami Bizancjum rozwija się sztuka fortyfikacji. Zamki stają się ogromnymi założeniami, często z kilkoma pierścieniami murów.

Kres klasycznym zamkom przynosi bron palna. Przekształcają się one z jednej strony w pałace, z drugiej w nowożytne twierdze.

Zamek jest więc budowlą obronną – to jego pierwsza podstawowa funkcja. Drugą, nieodłącznie związana jest funkcja mieszkalna. Nawet niewielkie gródki strzegące granic musiały być w miarę wygodne do życia. Połączenie obu daje nam doskonałe, bezpieczne miejsce do mieszkania w średniowieczu.

Podział zamków

Skoro wiemy już czym jest zamek spróbujemy przedstawić jego klasyfikację. Jest ona dosyć rozbudowana gdyż możemy wyodrębnić bardzo wiele kategorii podziału.

Zacznijmy od najprostszego:

I. Rzeźba terenu

1. Zamki wyżynne – budowane na wzniesieniach, mogły to być:

• Skała, z reguły posiadały jedno wejście. Znajdziemy je na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Należą do nich m. in. zamki w Ogrodzieńcu, Olsztynie k. Częstochowy, Rabsztynie
• Zamki cyplowe, tu też mamy budowlę na wzgórzu ale bez podłoża skalnego. Przykładem jest Książ oraz zamek w Lublinie czy Ochotnicy
• Budowle powstałe na sztucznie usypanych kopcach lub grodziskach.

2. Zamki nizinne – warunki obronne zapewniało im położenie w dolinach rzecznych, wśród łąk zalewowych, bagien, mokradeł, stawów. Problemem było znalezienie odpowiedniego miejsca pod fundamenty takiej budowli. Koniecznym było uformowanie systemu grobli, nasypów, dojazdów i mostów. Na niekorzyść obrońców działało zamarzanie wód zimą. Tu również wyróżniamy kilka typów zamków:

• położone na moczarach i błotach – zwłaszcza na Niżu Polskim. Warunki takie często uniemożliwiały przeprowadzenie jakiegokolwiek oblężenia.
• umiejscowione w przesmyku między jeziorami
• położone na półwyspie
• położone na wyspie tzw. zamki nizinno-wyspowe; np. Troki na Litwie
• na skarpie nadrzecznej – w takim przypadku łączą się cechy charakterystyczne dla zamków wyżynnych (skarpa) z nizinnymi (łagodny podjazd). Przykładem jest budowla w Czersku.

Z czasem w kwestii lokalizacji zamku dochodziły do głosu względy polityczne, ekonomiczne. Stąd powstawały w miejscach strategicznych, w celu obrony granic bądź przy miastach.

Stałym problemem była decyzja – budować bezpiecznie czy wygodnie? Bardzo ważną kwestią był problem dostępu do wody rozwiązywany za pomocą studni bądź zbiornika na deszczówkę. Ten drugi sposób częsty był zwłaszcza z zamkach wyżynnych, gdzie nie było możliwości przebić się przez skałę do źródła. Bezpieczeństwo jakie osiągano dzięki położeniu otrzymywano kosztem wygody lub ryzyka związanego z brakiem wody.

Typowym budulcem europejskich zamków był wapień. Powstałe z niego charakterystyczne białe zamki odnajdziemy w Małopolsce. Na nizinach brakuje tego budulca stąd popularniejsza jest cegła i powstają tzw. zamki czerwone. Ważnym budulcem było również drewno stąd korzystnym warunkiem budowy zamku była bliskość lasu.

II. Ze względu na położenie w przestrzeni społecznej możemy wyróżnić następujące typy:

• samotne, powstałe gdzieś w odległym, obronnym, ważnym strategicznie miejscu;
• miejskie, sprzężone z miastem, wybudowane jednak poza obrębem fortyfikacji miejskich;
• miejskie, w obrębie fortyfikacji;

Trzeba pamiętać, że nawet samotnie stojący zamek wymagał zaplecza jakim było podzamcze. Taki układ mógł w przyszłości rozwinąć się w miasto.

III. Zamki dzieli się również ze względu na pełnione przez nich funkcje:

• militarne - to podstawowa funkcja zamku. Zamek był miejscem skąd władca kontrolował okolicę. Tutaj stacjonuje jego wojsko, a w razie zagrożenia ludność chroni się do zamkniętej murami przestrzeni.
• użytkowo-mieszkalne. Zamek jest rezydencją władcy, przez to winien być urządzony na miarę swego właściciela.
• gospodarcze. Zamek musi być samowystarczalny pod każdym względem. Najważniejszą sprawą jest zaopatrzenie załogi i utrzymanie gotowości walki w razie oblężenia.
• administracyjno-sądownicze. Zamek wyznaczał przestrzeń cywilizowaną i bezpieczną. Był lokalnym centrum, ośrodkiem władzy. Jako, że prawo sprawowania sądów należało do rządzącego feudała zamek stawał się miejscem wykonywania sprawiedliwości. Złoczyńcy trzymani byli zwykle w wieży.

Chociaż każdy zamek łączy w sobie funkcje militarne i mieszkaniowe to jednak można odnaleźć pewne ukierunkowania.

W XIII i pierwszej połowie XIV wieku wznoszono budowle państwowe o różnym charakterze.

Użytkowe i państwowe – zawierały przede wszystkim elementy mieszkalne: salę reprezentacyjną, do tego pomieszczenia dla kobiet, dworu, służby i załogi, kaplicę. Mogły też być budynki gospodarcze, kuchnie, składy żywności. Na przedzamczu – browar, spichlerz, stajnie, mieszkania służby i załogi. W takim zamku władca przebywał jedynie okazjonalnie.

Osobne pomieszczenia musiała mieć administracja władcy. Odbywały się tu bowiem sądy grodzkie.

Zamki militarne, państwowe z reguły budowane na granicach, przeprawach, na szlakach handlowych. Zdarzał się typ zamków przeciwstawnych. Zamek budowany tylko po to by kontrolował i szachował przeciwnika znajdującego się w zamku po drugiej stronie granicy.

Zamki feudalne były rezydencjami feudałów świeckich i duchownych. Budowane więc były zamki biskupie, kapitulne czy rycerskie. Stanowiły główne ośrodki posiadłości danego feudała i często mogły stać się miastami. Obowiązkowym było położenie nacisku na siedzibę mieszkalną – salę, kaplicę, pomieszczenia służby itd.